چیچن ایتزا؛ شهری رازآلود که علم و افسانه را در دل خود پنهان کرده است

مقدمه

در دل جنگل های انبوه مکزیک و در منطقه ای به نام یوکاتان، بنایی رازآلود و باشکوه قرار گرفته که قرن هاست توجه جهان را به خود جلب کرده: چیچن ایتزا. این شهر باستانی، که روزگاری قلب تمدن مایا به شمار می‌رفت، نه تنها نمادی از شکوه گذشته‌ است، بلکه امروز نیز یکی از پربازدیدترین مقاصد گردشگری در آمریکای لاتین محسوب می‌شود.

اهمیت تاریخی و فرهنگی این مکان تنها به قدمتش برنمی‌گردد، بلکه به نحوه‌ی طراحی، سازه های بی نظیر و جایگاهی که در فرهنگ مایایی داشته نیز مربوط می‌شود. در دل این شهر می‌توان ردپای دانش نجوم، آیین های مذهبی و شکوه تمدنی را دید که هنوز هم در هاله ای از رمز و راز باقی مانده است.

چیچن ایتزا در سال ۲۰۰۷ به عنوان یکی از عجایب هفت گانه جدید جهان انتخاب شد؛ افتخاری که به خاطر معماری منحصر به فرد، پیشینه ی تاریخی غنی، و تأثیر فرهنگی گسترده اش به دست آمد. در ادامه ی مقاله، نگاهی خواهیم داشت به معماری چیچن ایتزا و تاریخچه ی آن، تا بیشتر با دنیای حیرت انگیز این بنای باستانی آشنا شویم.

چیچن ایتزا کجاست؟

چیچن ایتزا در جنوب شرقی کشور مکزیک، در قلب شبه جزیره یوکاتان قرار گرفته است؛ منطقه ای باستانی که یکی از مهم ترین مراکز تمدن مایاها به شمار می‌رود. این منطقه امروزه در ایالت یوکاتان مکزیک واقع شده و به خاطر آثار تاریخی، طبیعت بکر و اهمیت فرهنگی اش، شهرت جهانی دارد.

این شهر باستانی در حدود ۱۲۰ کیلومتری شرق شهر «مریدا» و نزدیک به شهر توریستی «وایادولید» قرار دارد. دسترسی به آن از شهرهایی مانند کانکون و پلايا دل کارمن نیز امکان پذیر است و به همین دلیل سالانه میلیون ها گردشگر از سراسر جهان برای بازدید از چیچن ایتزا راهی این منطقه می‌شوند.

یوکاتان سرزمین دشت های سنگ آهکی، غارهای زیرزمینی (که به آن ها سِنوته می‌گویند) و پوشش های گیاهی گرمسیری است. همین ویژگی های طبیعی باعث شده تا مایاها این منطقه را برای زندگی و ساختن شهرهای مقدس خود انتخاب کنند. وجود منابع آبی خاص مانند سنوته ها، که برای مراسم مذهبی هم اهمیت زیادی داشتند، یکی از دلایل شکل گیری شهرهای بزرگی مثل چیچن ایتزا بوده است.

موقعیت جغرافیایی ویژه ی این شهر نه تنها در ساختار و جای‌گیری معابد و بناهای آن تأثیر گذاشته، بلکه در نحوه ی طراحی و حتی جنبه های نجومی معماری چیچن ایتزا نیز نقش داشته است—موضوعی که در ادامه ی مقاله به آن اشاره خواهیم کرد. درک درست از محل قرارگیری چیچن ایتزا به ما کمک می‌کند بهتر بفهمیم چرا این مکان در قلب تاریخچه چیچن ایتزا تا این اندازه مهم بوده است.

تاریخچه چیچن ایتزا

چیچن ایتزا یکی از مهم ترین شهرهای تمدن مایا بود که قدمتش به حدود قرن پنجم یا ششم میلادی بازمی‌گردد. این شهر در ابتدا به عنوان یک مرکز مذهبی و سیاسی شکل گرفت و به مرور زمان به یکی از قطب های بزرگ فرهنگی در منطقه تبدیل شد.

دوران اوج چیچن ایتزا بین قرن ۹ تا ۱۲ میلادی بود؛ زمانی که این شهر نه تنها از نظر جمعیت و شکوه معماری، بلکه از نظر نفوذ سیاسی و مذهبی نیز در اوج قرار داشت. در این دوره، ساخت و سازهای بزرگی انجام شد که هنوز هم آثار آن ها پابرجاست و در بخش های مختلف معماری چیچن ایتزا دیده می‌شود.

یکی از نکات جالب در تاریخ این شهر، تأثیر تمدن های دیگر بر آن است. پس از دوران کلاسیک مایاها، فرهنگی به نام تولتک از ناحیه ی مرکزی مکزیک وارد یوکاتان شد و بر ساختار فرهنگی و هنری چیچن ایتزا تأثیر گذاشت. برخی از معابد و مجسمه هایی که در این منطقه دیده می‌شوند، ترکیبی از نمادهای مایایی و تولتکی هستند؛ ترکیبی که باعث شده تاریخچه چیچن ایتزا پر از لایه های متنوع و پیچیده باشد.

اگرچه شهر در قرن ۱۳ میلادی به تدریج رو به افول رفت و نهایتاً متروکه شد، اما اهمیت آن در تاریخ منطقه باقی ماند. تا قرن ها بعد، چیچن ایتزا همچنان در افسانه ها، اعتقادات محلی و حتی در ذهن ماجراجویانی که به دنبال کشف رازهای آن بودند، زنده ماند.

معماری چیچن ایتزا و سازه های معروف

چیچن ایتزا با مجموعه ای از بناهای شگفت انگیز شناخته می‌شود که هر کدام نه تنها از نظر طراحی، بلکه از نظر مفاهیم نمادین و کاربردی شان قابل توجه اند. معماری چیچن ایتزا ترکیبی از هنر، نجوم، دین و سیاست است؛ بازتابی از ذهن خلاق تمدنی که قرن ها پیش در دل جنگل های یوکاتان شکوفا شد.

مهم ترین سازه در این مجموعه، هرم ال کاستییو یا معبد کوکولکان است. این هرم پلکانی چهار طرفه، نمادی از دانش کیهانی مایاهاست. تعداد پله ها، زاویه ی ساخت و حتی سایه هایی که در زمان اعتدالین بر پله ها می‌افتد، همه با دقتی باورنکردنی طراحی شده اند. این سازه نقطه ی اوج معماری و باورهای مذهبی مایا به شمار می‌رود.

در نزدیکی آن، میدان بزرگ بازی توپ قرار دارد؛ زمینی عظیم که برای برگزاری نوعی بازی آیینی مورد استفاده قرار می‌گرفت. صدا در این میدان به طرز عجیبی بازتاب می‌یابد و گفته می‌شود که کاربردهایی فراتر از سرگرمی، حتی در آیین ها و مراسم داشته است.

معبد جنگجویان یکی دیگر از بناهای مهم این شهر است. ردیف هایی از ستون های سنگی حکاکی شده که تصاویری از جنگجویان با لباس های آیینی را نشان می‌دهد، بخشی از شکوه این معبد را شکل می‌دهد. در طراحی این معبد نیز ردپای سبک هایی دیده می‌شود که احتمالاً ریشه در تأثیرات تمدن های دیگر دارند—موضوعی که در تاریخچه چیچن ایتزا جای بحث دارد.

در نهایت، رصدخانه‌ی معروف ال کاراکول قرار دارد؛ سازه‌ای دایره ای با پنجره هایی که به نظر می‌رسد برای دنبال کردن مسیر ستارگان طراحی شده‌اند. این بنا گواهی دیگر بر پیوند عمیق مایاها با آسمان و شناخت آن ها از نجوم است.

هر یک از این سازه ها بخشی از هویت چیچن ایتزا را شکل می‌دهند و در کنار هم، تصویر کاملی از نبوغ و باورهای مردم آن دوران ارائه می‌دهند.

چیچن ایتزا و اسرار نجومی

این سازه تنها یک مجموعه ی معماری باستانی نیست؛ بلکه گنجینه ای از دانش کیهانی و ارتباط انسان با آسمان است. بسیاری از سازه های این شهر بر اساس محاسبات دقیق نجومی طراحی شده‌اند، به طوری که جهت گیری، زاویه ها و حتی نور و سایه ها در آن ها معنا دارند.

یکی از شگفت انگیزترین جلوه های این ارتباط، پدیده‌ی سایه ی مار در معبد کوکولکان است. در دو روز خاص از سال—یعنی هنگام اعتدال بهاری و پاییزی—نور خورشید به گونه ای به پله های شمالی هرم می‌تابد که سایه هایی دندانه دار شکل می‌گیرند و به تدریج به سوی سر مار سنگی پای هرم می‌لغزند. این پدیده، که تنها چند دقیقه در روز قابل مشاهده است، بازتابی از درک پیچیده ی مایاها از حرکت خورشید و گردش زمین است.

مایاها به طور شگفت انگیزی با ستارگان، ماه، سیاره ها و حتی کسوف و خسوف آشنا بودند. بسیاری از تقویم ها و محاسبات فصلی شان بر پایه ی رصد دقیق آسمان بود. برخی از ساختمان های چیچن ایتزا، مانند رصدخانه‌ی ال کاراکول، نه صرفاً برای زیبایی یا آیین های مذهبی، بلکه برای مشاهده ی حرکت اجرام آسمانی ساخته شده اند—نقطه ای که به وضوح در معماری چیچن ایتزا دیده می‌شود.

این پیوند عمیق با نجوم، یکی از دلایل اصلی ماندگاری و شگفت انگیز بودن این شهر است؛ شهری که هنوز هم، با هر تابش خورشید، رازی تازه از دل تاریخچه چیچن ایتزا برای ما آشکار می‌کند.