شهر پترا؛ شاهکاری تراشیده در دل سنگ‌های سرخ اردن

مقدمه

در دل صخره های سرخ رنگ کشور اردن، شهری باستانی پنهان شده که گویی از دل افسانه ها بیرون آمده است؛ شهر پترا، یکی از رازآلودترین و چشم نوازترین شهرهای تاریخی جهان. این شهر کهن، قرن هاست که بازدیدکنندگان را با عظمت و زیبایی خود شگفت زده می‌کند.

لقب «شهر سرخ» یا «شهر رزگونه» را به دلیل رنگ خاص سنگ هایی که بناهای آن در آن ها تراشیده شده اند، به پترا داده اند؛ سنگ هایی با طیفی از رنگ های گرم، از صورتی تا قرمز تیره، که در هنگام طلوع یا غروب خورشید، جلوه ای افسون گر به شهر می‌بخشند.

با وجود گذشت قرن ها از دوران شکوفایی اش، هنوز هم نشانه هایی از قدمت شهر پترا در دل معماری شگفت انگیز آن دیده می‌شود؛ معماری ای که نه تنها در دل کوه ها تراشیده شده، بلکه از نظر طراحی و مهندسی، تحسین برانگیز است. امروز، این شهر نه تنها نمادی از تاریخ و تمدن نبطیان است، بلکه یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری خاورمیانه و حتی جهان به شمار می‌رود.

پترا کجاست؟

شهر پترا در جنوب کشور اردن و در نزدیکی شهر معان واقع شده است. این شهر باستانی در دل کوه های صخره ای و خشک منطقه ای به نام «وادى موسى» قرار دارد. مسیر ورود به آن از طریق تنگه ای باریک و پرابهت به نام «سیک» صورت می‌گیرد؛ راهرویی طبیعی که دو طرف آن را دیواره هایی بلند از سنگ فرا گرفته و حس ورود به دنیایی رازآلود را به بازدیدکننده القا می‌کند.

از نظر اقلیمی، پترا در منطقه‌ای کوهستانی و نیمه بیابانی قرار دارد. تابستان های آن گرم و خشک است، در حالی که زمستان ها سردتر بوده و گاهی با بارندگی های پراکنده همراه می‌شود. اختلاف دمای روز و شب در این ناحیه زیاد است، به ویژه در فصل های گرم. همین شرایط اقلیمی خاص، در کنار موقعیت جغرافیایی منحصر‌ به فرد، باعث شده تا شهر در دل کوه ها حفظ شود و آثار تاریخی اش تا به امروز باقی بماند.

نزدیکی پترا به مسیرهای تجاری باستانی، از جمله جاده ی بخور، به رشد و شکوفایی آن در گذشته کمک کرده و نقش مهمی در شکل گیری قدمت شهر پترا داشته است. همین موقعیت و محیط کوهستانی، فرصت خلق شاهکارهایی از جنس معماری در دل سنگ را فراهم کرده که هنوز هم با دیدنشان شگفت زده می‌شویم.

قدمت پترا

نشانه های حیات در منطقه ای که امروز به نام شهر پترا شناخته می‌شود، به چند هزار سال پیش بازمی‌گردد. اما آن چه پترا را به یک شهر باشکوه و تاریخی تبدیل کرد، حضور قوم نبطی در این منطقه بود. نبطیان حدود قرن چهارم پیش از میلاد در این ناحیه ساکن شدند و به تدریج با بهره گیری از موقعیت تجاری منطقه، آن را به یکی از مهم ترین مراکز تجاری و فرهنگی آن دوران تبدیل کردند.

در زمان اوج شکوفایی اش، پترا شهری بود پررونق که کاروان ها از سراسر عربستان، شام، مصر و حتی شرق آفریقا به آن رفت و آمد داشتند. این رفت و آمدهای گسترده باعث شد شهر به نقطه ای استراتژیک در مسیرهای تجاری تبدیل شود و از لحاظ اقتصادی و فرهنگی رونق بگیرد. همین پیشینه ی پُربار است که باعث می‌شود قدمت شهر پترا نه تنها برای باستان شناسان، بلکه برای تاریخ دوستان و گردشگران نیز جذاب باشد.

نشانه های این تاریخ طولانی را می‌توان در سازه های باقی مانده، حکاکی ها، و طراحی پیچیده‌ی آب رسانی مشاهده کرد؛ عناصری که هم بازتابی از تمدن نبطیان اند و هم دریچه ای به سمت معماری شهر پترا در دل سنگ های سخت.

معماری شگفت انگیز پترا

وقتی از ورودی باریک و پیچ در پیچ پترا عبور می‌کنی و ناگهان به فضای باز و بنای باشکوه الخزنه می‌رسی، اولین چیزی که به ذهن می‌رسد، این است که: چطور چنین اثری در دل کوه ساخته شده؟ این سازه که به نوعی نماد اصلی شهر پترا محسوب می‌شود، با ارتفاعی حدود ۴۰ متر و نمایی با ستون های بلند و حجاری های ظریف، از فاصله ی دور چشم را خیره می‌کند. گفته می‌شود این بنا یا مقبره ای سلطنتی بوده، یا خزانه داری برای نگهداری گنجینه ها – گرچه افسانه های محلی هم درباره اش کم نیست.

اما الخزنه تنها بنای شگفت‌انگیز این شهر نیست. اگر مسیر را ادامه دهی، به مجموعه ای از مقبره های پادشاهی می‌رسی که هرکدام با دقت خاصی در دل سنگ ها تراشیده شده اند. این مقبره ها با دهانه های بزرگ، پنجره های هندسی و طرح هایی که از هنر یونانی، رومی و حتی ایرانی الهام گرفته اند، نشان می‌دهند که نبطیان در ارتباط با تمدن های اطراف، چگونه هنر معماری را توسعه داده بودند.

در بخش دیگری از شهر، آمفی تئاتری با ظرفیت چند هزار نفر قرار دارد. این سازه‌ بیضی شکل، که رو به یک فضای باز طبیعی ساخته شده، برای برگزاری مراسم، سخنرانی‌ها و اجراهای نمایشی استفاده می‌شده. تفاوت اصلی این آمفی تئاتر با نمونه های رومی، در نحوه ی تراشیدن آن در دل کوه است؛ گویی طراحانش کوه را همچون ماده ای نرم تصور کرده‌اند که هرطور بخواهند می‌توانند شکلش دهند.

از دیگر بخش های قابل توجه پترا می‌توان به خیابان ستون دار (Cardo Maximus) اشاره کرد؛ خیابانی سنگ فرش‌شده با ستون های بزرگ در دو طرف، که زمانی مرکز اقتصادی شهر به شمار می‌رفت. در اطراف آن، بقایای معابد، بازارها و بناهای عمومی دیده می‌شود که هرکدام بخشی از زندگی روزمره نبطیان را بازتاب می‌دهند.

در دل این سازه ها، هم ردی از قدمت شهر پترا دیده می‌شود، هم پیچیدگی های معماری شهر پترا به چشم می‌آید. استفاده از تکنیک های پیشرفته در حجاری، توجه به جزئیات در تزئینات، و هماهنگی کامل با طبیعت اطراف، این شهر را به شاهکاری معماری در تاریخ بشر تبدیل کرده است.

رازهای پنهان در دل سنگ

پشت ظاهر باشکوه و چشم‌نواز شهر پترا، دنیایی پنهان از نبوغ و خلاقیت نهفته است. شهری که تنها به خاطر معماری سنگ تراشی اش شناخته نمی‌شود، بلکه به واسطه  ی رازهایی که در دل همین صخره ها پنهان کرده، قرن هاست ذهن باستان شناسان و ماجراجویان را به خود مشغول کرده است.

یکی از شگفت انگیزترین جنبه های این شهر، سیستم آبرسانی پیشرفته ای ‌ست که نبطیان در دل صخره ها ایجاد کرده بودند. در اقلیمی خشک و بیابانی، طراحی کانال هایی سنگی، مخازن آب و سدهای کوچک، امکان ذخیره و هدایت آب باران را فراهم می‌کرده است. این فناوری نه تنها نیازهای روزمره مردم را تأمین می‌کرد، بلکه بقای شهر در چنین شرایط سخت اقلیمی را ممکن ساخته بود.

اما شگفتی ها تنها به آب ختم نمی‌شوند. در بسیاری از نقاط شهر، تونل ها و حفره هایی مخفی به چشم می‌خورد که کاربردهای مختلفی داشته اند؛ از عبور مخفیانه در زمان خطر گرفته تا کانال های آبرسانی یا حتی مسیرهای اختصاصی برای اشراف و کاهنان. این ساختارها به قدری با دقت در دل سنگ ها طراحی شده اند که هنوز هم بسیاری از آن ها کشف نشده باقی مانده اند.

جالب تر از همه، وجود نمادها و معانی پنهان در حجاری های دیوارهاست. نقش هایی از خورشید، ستاره ها، حیوانات و چهره هایی مرموز که بعضی‌ از آن ها با اسطوره های نبطی یا آیین های مذهبی آن زمان پیوند دارند. بسیاری از این نمادها نه فقط جنبه ی تزئینی داشته اند، بلکه مفاهیم عمیق تری را درباره ی باورها و نگاه آن تمدن به زندگی، مرگ و طبیعت بیان می‌کرده اند.

همه ی این جزئیات، از سیستم های فنی گرفته تا مفاهیم پنهان در طرح ها، نشان می‌دهند که پشت ظاهر سنگی معماری شهر پترا، تمدنی پیشرفته و دارای عمق فرهنگی قرار داشته است. تمدنی که رازهایش، همچنان الهام بخش پژوهش های جدید است و بخشی از قدمت شهر پترا را روایت می‌کند، بی آن که همه ی آن را برملا کرده باشد.

نتیجه گیری

شهر پترا نه فقط میراثی از گذشته، بلکه نمادی از توانایی انسان در ساختن زیبایی در دل سختی هاست. از دیوارهای سنگی اش گرفته تا جزئیات دقیق حجاری ها، همه چیز درباره ی این شهر، بازتابی از تمدنی پررمزوراز و اندیشمند است.معماری شهر پترا هنوز هم برای معماران و تاریخ پژوهان الهام بخش است، و در لا به لای سنگ ها، نشانه هایی از قدمت شهر پترا و روح زندگی نبطیان به چشم می‌خورد. پترا بیش از آنکه فقط یک جاذبه‌ تماشایی باشد، تجربه ای ست از پیوند تاریخ، طبیعت و ذهن خلاق بشر؛ سفری که از سنگ آغاز می‌شود و به دل شگفتی ها می‌رسد.